Yeni eğitim-öğretim yılının sağlık, başarı ve mutluluk ile geçmesi dileğiyle bu dönemki ilk yazımı yazıyorum. İlk yazımda genel olarak beslenme hakkında merak edilen ve sıkça sorulan soru ve cevapları sizlerle paylaşmak istedim.
Çocukların büyüdükçe enerji ihtiyaçları artıyor. Çocukların 0-6 ayda 98-100 kalori, 6 ay-1 yaşta 85-95 kalori, 1-5 yaş arası 1200-1600 kalori ve 11-19 yaş arası da 1400-1600 kalori enerji gereksinimleri var. 1-3 ve 4-5 yaş arasındaki çocukların günlük porsiyonuyla, 7-11 ve 11-19 yaş arasındaki çocukların porsiyon miktarları aynıdır. 1-3, 4-5 ve 7-11 yaş grubundaki çocukların alması gereken besin grupları; ekmek-tahıl grubu, sebze ve meyveler, et ve et eş değeri besinler, süt-yoğurt ve yağ grubudur. Yaş grubuna göre verilen porsiyon miktarları farklı ama günlük alınması gereken total porsiyonlar bütün yaş gruplarında aynıdır.
Bir çocuğun her gün enerji, protein, karbonhidrat ve yağ alması gerekir. Çocuklar bu besin öğelerinden oluşan bir tabağı üç ana öğün ve iki ara öğünde tükettiği sürece sağlıklı beslenirler. Çocukların tabaklarını “Besin Yoncası” dediğimiz birer yonca gibi düşünün. Bu besin yoncası içinde et, sebze ve meyve grubu, süt-yoğurt grubu ve tahıl grubundan birer besin olmalıdır. Bu besinler kullanılarak hazırlanan her tabak sağlıklı, yeterli ve dengelidir. Bunun yanı sıra alınan toplam enerjinin yüzde 45-55'inin karbonhidrat, yüzde 12-15'inin protein, yüzde 25-35'inin de yağlardan gelmesi gerekir. Ayrıca alınan besinin, çocuğun yaşı artı beş olarak gram cinsinden lif içermesi ve buna ek olarak vitamin ve mineralden zengin olması gerekir.
Sağlıklı büyüyen, klinik kontrolleri düzgün olan, boy uzamasında bir sıkıntı yaşanmayan, gün içerisinde dört temel besin öğesini (enerji, protein, karbonhidrat ve yağ) uygun miktarlarda tüketen bir çocuğa dışarıdan vitamin takviyesi yapmak doğru değildir. Ancak belirli dönemlerde vitamin takviyesi yapılabilir. 0-6 ay içinde ileride diş çürüklerinin olmasını engellemek için flor desteği, süt ve süt ürünlerini kullanmayan bir çocuğa kalsiyum desteği, demir eksikliği anemisini engellemek için yaşına uygun olarak demir desteği ve boy desteği yapılabilir. Özellikle çocuğun güneşe çıkmadığı dönemlerde D vitamini desteği sağlanabilir. Ama bu destekler yapılmadan önce çocuğun kan verileri kontrol edilmelidir.
Çin, Almanya ve İngiltere'de %55, Rusya'da %50 oranında hafif şişman çocuk var. ABD'de her beş yılda bir çocuklarda şişmanlık görülme sıklığı %5 artıyor. Türkiye'de şişman çocuklarla ilgili bir bilimsel veri yok. 1984'te yapılmış beslenme araştırması var. Yapılan bazı endemik çalışmalara göre Türkiye'de şişman çocuk oranı %30-45. Ben daha fazla olduğunu düşünüyorum. Şişmanlığın %60'ından fazlası yemek yeme davranışı bozukluğundan kaynaklanıyor. Çocuklarda şişmanlığın artmasındaki temel nedenlerden biri, özel okullarda enerji düzeyi yüksek, daha çok damak zevklerine hitap eden ve yetersiz besin içeren yemeklerin verilmesi; hamburger, patates tava ve kola gibi. Oysa az yağlı etten yapılmış hamburger, bir kase yoğurt ve bir elma da verilebilir. Bilgisayarla haşır neşir çocukların fiziksel aktivitelerinin azalmasına bağlı olarak enerji harcamalarında azalma, aile tarafından yemek yemesi için yapılan baskı, ödül olarak pizza yedirme, bebeklik döneminde ek besinlere geç başlama ve yeterli süre anne sütü vermeme gibi etkenler şişmanlığın en önemli nedenleri. Çocuklarda şişmanlık açısından en riskli dönem 6-11 yaş grubudur. Bu yaş grubunda şişman olan bir çocuk ömür boyu şişman kalır. Bir de kız çocuklarında 11-16 yaş riskli bir dönem. Hem kız hem de erkek çocuklarda 6-11 yaş, yağ hücrelerinin temellerinin atıldığı dönemdir.
Şişman çocuklara sağlıklı beslenme eğitimi, düzenli fiziksel aktivite ve davranış tedavisi uygulanıyor. Çocuğun annesi ya da babası şişmansa, kilo verme şansı çok düşüktür. Öncelikle şişmanlığın kriterlerini belirlemek ve kiloya göre boyun ne kadar uzatılacağına bakmak gerekir. Çocuk büyüme eğrisinde, 95. persentin büyüme eğrisinden çok uzaktaysa ve şişmanlığa bağlı uyurken nefes almanın yavaşlaması, boy uzamasının durması, kalp hastalıkları, diyabet gibi sorunlar yaşıyorsa, çocuk hastalıkları uzmanıyla beslenme uzmanı ne yapılacağına karar verir. Ayda 400 gramı geçmeyecek şekilde kilo vermek için yeterli ve dengeli beslenmeyle düzenli fiziksel aktiviteden oluşan bir program geliştirilebilir. Çocuk hafif kiloluysa, sevdiği ve sevmediği besinlerle fiziksel aktiviteleri belirleyip, anne-baba-çocuk-okul dörtgeni içinde sebze ve meyveleri artırarak, küçük porsiyonlarla farklı besinler tükettirerek yaşına göre olması gereken kiloya, boyu uzatılarak ulaşmak gerekiyor.
Anne ve baba şişmansa, çocuğun şişman olma olasılığı yüzde 80, ebeveynlerden birisi şişman diğeri zayıfsa, çocuğun şişman olma olasılığı yüzde 20-50 arasında değişiyor. Ebeveynlerin ikisinin de zayıf olma durumunda bile çocuğun kilolu olma olasılığı %10.
Fast food, hızlı yenilebilecek her şeyi içerir. Çubuk kraker, simit, lahmacun ve çikolata da bir fast food'dur. Hiç hamburger yemeyen bir çocukta fazla çikolata yemeye bağlı şişmanlık görülüyor. Bir sağlıklı, bir de sağlıksız fast food var. Sağlıksız fast food'a örnek olarak patates kızartması ve hamburgerin bir arada yenilmesi verilebilir. ABD'de büyük bir kampanya başlatıldı ve iki popüler fast food restoranı hamburgerin yanında meyve vermeye başladı. Hamburger, yanında meyve, meyve suyu ya da ayranla yenilebilir. Lahmacunun yanında ayran içilebilir. Fast food'ları sebze ve meyvelerle sağlıklı fast food'lar haline getirebilirsiniz. Sağlıklı beslenme davranışı kazandırmak için çocuğun sevmediği bir yemek bile olsa, çocuk masaya oturtulup yemek yedirilmelidir. Çocuk başka bir yemek alternatifinin olmadığını bilmeli. Çocuk enginar yemeğini yemek istemiyor ve ebeveyn de enginar yerine çocuğa istediği başka bir yemeği yediriyorsa, bir daha o çocuğa enginar yedirme şansı kalmaz.¨
Yumurta, süt, peynir, tereyağı, patates, havuç, kuru kayısı, lahana, domates, ıspanak, kırmızı biber ve portakal
Tahıl ürünleri, buğday ekmeği, ıspanak ve süt
Et ürünleri, tavuk, kırmızı et, yumurta ve süt
Yeşil sivribiber, karalahana, karnabahar, çilek, domates, brokoli, kavun, kabak ve turunçgiller
Kuru baklagiller, sıvı yağlar ve kuruyemiş
Yeşil yapraklı sebzeler, lahana, brokoli, soya yağı ve zeytinyağı
Tavuk ve hindi eti, yağsız biftek, az yağlı yoğurt, kuru fasulye, buğday ekmeği ve levrek
Kepekli pirinç, badem, bamya, ıspanak ve pazı
Yağsız süt, badem, balık, hindi ve dana.
